“Nik XX. mendeko mitologia jaso dut” erantzun zion Barandiaranek euskal mitoak Neolitoraino eraman nahi zituen bati. Alegia, mito haiek XX.eko euskaldunengandik ikasi zituela. Mitoak noizkoak diren? Hori interpretazioa da, espekulazioa, baina ezin deus ziurtatu zientifikoki; gainera, dena sinesmen aldagaitz gisa ulertuta mitoaren jatorria, jatorrizko mitoa eta jasotako mitoa nahasteak gaiaz askorik ez jakitea salatzen du. Kritikatu ere kritikatu zaio Barandiarani interpretaziorik ez egina. Horretaz luze-zabal mintza gintezke. Ni, orain harira ez datozen argudiotan oinarrituta, nago ez ote zion interpretatzeari utzi gerra ondoren, eboluzio azkar baten emaitza. Izan ere, Barandiaranen lehen argitalpenetako bat “La réligion des anciens Basques” izan zen: interpretazioa izenburuan bertan zekarren, kristautasunaren aurreko euskaldunen erlijioaren azken aztarnak zirelakoan aurkezten baitzuen XX.eko mitoen bilduma.
Lagun batek “aholku historikoa” eskatu zidan parte hartzen ari zen antzerki-proiektu baterako. Gaia: Gerra Zibilean Nafarroako Gaztelu herriko leize batera botatako andrea eta seme-alabak. Labur esanda: andrea Ilargiaren gurtzaile eta oro har mito paganoen sinesle zelako akabatu zutela antzeztea zen ideia. Berriro diot fikzioan nahi duenak nahi duena kontatzea zilegi dela; baina benetan gertatutako kasu baten interpretazioa izaki, alarmak piztu zitzaizkidan. Bai baitakit ikusleek ez dutela bereizten historia eta fantasia; areago, errazago sinetsiko dutela fikzionatua, dokumentatua baino. Eta kasu honetan kezkagarria zitzaidan Gerra Zibilaren izugarrikeriak bigarren mailara pasa eta ohiko bilakatzen ari zaigun diskurtso batera lerratzea (Akelarre film biak, esaterako: pagano euskaldun sexu-askatasunaren eta naturaren jarraitzaile xalo versus kristau arrotz antisexual eta zapaltzaile zital). Genero-indarkeriatik asko duen kasua ere mamitik desbideratzea ere balekarke (familiako aita eta seme zaharrena kanpoan zirela, krimenaren errudunak herriko gizonezkoak izaki). Saiatu nintzen azaltzen irizpide horren arabera herriko emakume guztiak izan zitezkeela biktima, eta bakarra izan zela, eta zergatia bilatu behar zela. Erantzuna: baina beste emakumeak katolikoak ziren.
Eta hor planto egin nuen: Barandiaranek eta bestek herritarren sinesmenetan arrasto pagano ugari aurkitu izanak ez du esan nahi XX.eko baserritarrak katolikoak ez zirenik. Gure amoña nafar ultrakatokikoa zen, ezbairik gabe paganotzat joko genituzkeen sinesmenak bazituen ere. Haren ahizpak, aldiz, ez ziren mezara joaten: Irunera gerra baino lehen emigratuta, “ideia gorrien” eraginez, epeldu zitzaien fedea. Gazteluko kasuan ere halako zerbait omen zen. Baina pentsatzea nire izeba-amonak kristautasun hegemonikoa abandonatu zutela antzinako arbasoen erlijioaren truke, noiz azaleratu zain euskaldunok barren-barrenean gorderik omen dugulako, hori gure errealitate historikoari muzin egitea da, eta “neopaganismo” moduko batez gure iragana idealizatzea.
ez pentsa mito paganoak eta erlijio herrikoia urrun zeudenik, hori gure pertzepzioa da.
Bada, ez: Nafarroako Bidasoalde euskaldun ia huts hartan garaian garaiko tentsio soziopolitikoek ere eragina zuten; ez zuten Erriberan edo Iruñerrian bezain gogor kolpatu, baina ez ziren inondik inora Euskal Herri ahistoriko pagano anzestral batean bizi.
Michel Duvertek “euskal azken mito” gisa definitu omen zuen Barandiaran. Eta arrazoi zuela uste dut. Hain zuzen ere, mitoekin gertatu bezalaxe, belaunaldi berriek, inkontzienteki, naturaltasunez eta kuestionatu gabe jasotako kontakizuna beren errealitatera egokitu eta egiatzat hartzen baitute geure buruan baino ez dagoen pertzepzioa, betiere hurrengo belaunaldiari beren bertsioa luzatuta.
XXI.ean euskaldun alfabetatu urbanook naturaz gaindiko fenomenoetan ez dugu sinesten, baina gainerakoan berdintsu jokatzen dugu: sorginek hegan egiten zutela, hori ez; baina sorginak bazirela, eta sorgin haiek emakume sexualki liberatu naturzale euskal pagano jatorrak zirelako kristauek gorroto zietela, hori bai sinets dezakegu.
4 erantzun “XXI. mendeko mitologia” bidalketan